«طراشعر»
نویسنده: امین افضل‌پور
۱ . مقدمه
ادبیات گویای زمانه و فرهنگ زیست زمان شاعر است و به عبارتی، با تغییر زمان و فرهنگ تغییر می‌کند که این تغییر تأثیر شگرفی در اندیشه‌های جهان پیرامون شاعر دارد، نحوه‌ی برقراری ارتباط انسان‌ها با عصری که زندگی می‌کنند، از طریق شنیدن و خواندن متن ادبی است که به‌صورت مکتوب یا شفاهی منتقل می‌شود درواقع در ادبیات معاصر می‌توان با استفاده از معانی اندیشه‌ها را درون ذهن مخاطب به تصویر کشید تا درک متن ادبی ازنظر ایجاد نقش‌آفرینی کلمات به حداکثر اعتدالی خودش برسند و معانی جدید را دریافت کنند که در شعر گذشته یعنی ادبیات کلاسیک قابل دریافت نیست. زبان نشانه‌ها، همراه با گرایش گرافیکی نقش مهمی در شکل‌گیری فرم معنای متن دارد، درواقع طراشعر با تغییر تصویری یک صامت و حرکت دادن واژه‌ها به سمت بافت چه ازلحاظ ساختاری و چه ازلحاظ معنی، کلمه‌ی شعر را دچار تحول شگرف کرده است.
۲٫ پیشینه پژوهشی:
شعرهایی با سبقه ی گرافیکی در کتاب‌های مختلفی ذکرشده به‌طوری‌که کاووس حسنلی در کتاب گونه‌های نوآوری شعر معاصر (۱) به معرفی این‌گونه شعر پرداخته و همچنین شمس لنگرودی در کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو به بررسی شعر موج نو می‌پردازد(۲) و در مقاله‌ای به‌عنوان شعر تصویری و دیداری در ادبیات معاصر ایران محمدرضی تفاوت این دو شعر را بیان می‌کند(۳) ؛ که در شعر تصویری که به آن شعر مصور یا نگاشتنی هم گفته‌اند، شعری است که از جهت نگارشی به‌گونه‌ای نوشته شود که ساختمان ظاهری آن به شکل چیزی باشد؛ شکلی که با مضمونی از شعر مناسبت دارد و معنی یا احساسی را به خواننده منتقل می‌کند. در این‌گونه شعر، نحوه‌ی چینش اجزای آوایی و واژگانی شعر و چگونه قرار گرفتن مصراع‌ها تصویری را به نمایش می‌گذارد که صورت با محتوای شعر یا صور خیال آن در ارتباط است؛ و در شعر دیداری تازه‌تر و تکامل‌یافته‌تری از شعر تصویری است. شاعر شعر دیداری، درونمایه ی شعر خود را با استفاده از هنر گرافیک و از طریق بازی با کلمات و حروف به‌گونه‌ای می‌نویسد که طرحی را جلوی چشم بیننده می‌گذارد. فهم پیام شاعر لزوماً با نگاه کردن به‌ظاهر گرافیکی شعر او امکان‌پذیر می‌شود که مهم‌ترین تفاوت شعر تصویری با شعر دیداری آن است که شعر تصویری «شنیداری ـ دیداری» است درحالی‌که شعر دیداری «نوشتاری ـ دیداری» است؛ یعنی شعر تصویری با گوش نیز سروکار دارد. به تعبیری دیگر «ممکن است شعر تصویری بلند خوانده شود و همچنان معنی و شعر بودن خود را حفظ کند، ولی در شعر دیداری این زمینه‌ی دیداری، افراطی است و کلیت و اساس آن بر صفحه‌ی کاغذ قرار دارد، نه در واژه‌ها یا واحدهای چاپ رایانه‌ای که آن را می‌سازند. ازاین‌روست که شعر دیداری را نمی‌توان برای تأثیرگذاری بر مخاطب با صدای بلند خواند، بلکه برای لذت بردن فقط باید آن را دید، چراکه واژه‌ها روی کاغذ مرتب‌شده‌اند»(۴) و به همین سبب است که می‌توان از شعر دیداری در طراحی پوسترها که معمولاً به‌صورت دیدنی عرضه می‌شوند، استفاده کرد.
۳٫ طراشعر
طراشعر سبک جدید شعری است که اولین بار امین افضل پور در فوریه ۲۰۱۹ به آن پرداخته. که تأکید تأملی بر شعر تصویری و دیداری دارد به‌طوری‌که طراشعر، شعری است که در آن علاوه بر تأکید بر معنا و مفهوم، اشکال و ظاهر حروف نیز از اهمیت برخوردارند و برخلاف مباحث بنیادی زبان شعر که به‌منزله‌ی هسته‌ی زبان است، از شگردهای استفاده زبانی که مجموعه‌ای از فوت‌وفن‌های زبانی شاعرانه است و به‌منزله‌ی پوسته‌ی زبان شعر تلقی می‌شود و در لایه‌های بیرونی زبان عرض‌اندام می‌کند که این شگردها به فاصله گرفتن زبان شعر از زبان عادی، شاعر را یاری می‌کند که به شعر برسد که این شگردها را می‌توان حذف و ایجاز، تکرار، ترکیب‌سازی، باستان‌گرایی، مردم‌گرایی، هنجارگریزی صرف و نحوی نام برد ]۵[ که افضل پور در طراشعر با استفاده از ایجاز تأکید کرده است. ایجاز یکی از مهم‌ترین آرایه‌هایی است که در این سبک شعری کاربرد دارد. این بدان معناست که در طراشعر می‌توان واژه را با تصویر همراه کرد به‌طوری‌که نه تنها از بار معنایی واژه کم نشده بلکه پیوندش با تصویر مربوطه بار معنایی آن را افزایش می‌دهد.
۴٫ تایپوگرافی طراشعر
طراشعر به انضمام طرحی که نمای منحصربه‌فردی به شعر می‌دهد به‌گونه‌ای که با خواندن شعر، طرح متصور می‌شود درواقع با دیدن شعر معنی به اوج کمال خودش می‌رسد، البته باید این نکته را یادآوری کرد که تایپوگرافی، فضاسازی کلمات، استفاده از اشکال و رنگ‌ها، حرکت جسورانه‌ای که تنها با ظهور رسانه‌های دیجیتال شکل جدیدی به ادبیات می‌دهد که ادبیات را به «ادبیات دیجیتال» تبدیل می‌کند که به‌شدت قابل‌درک می‌شود، ضرورت جامعه مدرن رایانه است که انسان را به سمت حس مدرن بودن حل می‌دهد، البته اعتقاد به هنر انتزاعی بودن شعر و هندسه تصویری باعث می‌شود که شعر جنبه‌های مادی به خود بگیرد به‌عنوان کوبیسم مدرن، حجم گرایی را در یک کلمه یا به عبارتی در یک حرف خلاصه می‌کند که درمجموع آن حرف تندیسی از یادبود کل شعر می‌شود و جنبه‌های هنری شعر را تقویت می‌کند. چشم‌انداز موضوعی شعر و هندسه فضایی یک حرف بازنمای طبیعی فرآیند طراشعر در جامعه‌ای است که به‌طور طبیعی پر از تکنولوژی است و ناگفته نماند شکل این سبک شعر نیاز جامعه است که «بیان هنری در عصر فناوری» گفته می‌شود اما این فناوری در گسترش حوزه‌ی سنتی، شعر را دستخوش تغییر می‌کند به‌طوری‌که آرایه‌ی تکرار مفهوم اصلی یا درواقع هدف اصلی شعر را تأکید می‌کند و اصالت موضوع را به رخ خواننده می‌کشد و ارزش تشریفاتی و احساسی را گسترش می‌دهد، وقتی در مورد مفهوم گسترش صحبت می‌کنیم به تاریخچه‌ی ثبت صحبت کردن برمی‌گردیم که به‌طورکلی نوشتن، نوع زبان محسوب می‌شود قبل از نوشتن، احساسات، دهان‌به‌دهان نشر پیدا می‌کرده و این دو شیوه تا زمانی بود که چاپ به وجود نیامده بود، چاپ رایانه‌ی تحولی به وجود آورد درزمینهٔ تایپوگرافی که هنرهای گرافیکی و عکاسی نقش اساسی در وجود شعر تصویری داشتند که شاعران را تحریک می‌کند تا به دنبال روش‌های معنی‌دارتری برای گفتن چیزی از طریق گفتگو بین کلمات و تصاویر در یک اثر هنری واحد باشند. شاعران بصری، به‌دوراز پذیرش (یا تقلید از الگوی سنتی)، علیه آنها شورش کرده و به دیگر شاعران و نقاشان پیوسته‌اند تا آوانگاردی پرانرژی ایجاد کنند. درحالی‌که آثار آنها اندیشه از پیشینیان مختلف دارد، اما قاطعانه با گذشته زمان، شکسته‌اند و انرژی خود را صرف کاوش در سبک جدید کرده‌اند [۷ ۶], طراشعر یک سبکی که ازلحاظ تایپوگرافی مفهوم را ساده و با تأکید بیشتر بیان می‌کند و این جنبش، حرکت جامع‌تری در ادبیات و هنر ایجاد می‌کند، انفجار استفاده از کلمات در ارتباطات بصری شامل تصویرگری، طراحی گرافیک، تایپوگرافی، کوبیسم، آینده‌گرایی، دادائیسم و سورئالیسم درک ظرفیت‌های نمادین و صوتی شعر را بیدار کرده (۷ ۶), البته این مضامین به‌صورت گرافیکی کلاژ نیست بلکه ترکیب تصویر یک حرف است که قبل از خواندن، تصور می‌شود و هنگام خواندن تأکید می‌شود که خودش تأکید بر حرکت آوانگارد شعر تصویری است اما طراشعر آوانگارد مدرن است که از زمانه خود شاعر جلوتر حرکت می‌کند و قطب نمایی برای شعرهای ترکیبی تصویری و آوایی است. البته این جنبش حرکت‌ها با رواج رایانه‌های خانگی از دهه‌ی،۱۹۸۰ تغییر رابطه‌ی مردم با هنر و همچنین چگونه هنرمندان آثار خود را خلق می‌کنند؟ بصیرتی ممکن بود چراکه شاعران با تجارب ادبی خود مرزهای جدیدی را گشودند (۸). با نزدیک شدن به طراحی و تایپوگرافی، شعر را برای تحول در هنر ارتقاء می‌بخشند و طراحی گرافیکی مدرنیته، دنبال شده توسط اولین آوانگارد از امین افضل پور است که پلی برای کشف محیط دیجیتالی برای شاعران قرن بیست و یکم ساخته و باعث تغییر نحوه‌ی ارتباط مردم باهنر و همچنین نحوه‌ی خلق آثار هنرمندان می‌شود که بصیرتی جدیدی برای مرز شعر با نزدیک شدن به طراحی و تایپوگرافی گشوده است.
۵٫ ویژگی‌های طراشعر
درواقع طراشعر ترکیبی است از واژه (شگردهای استفاده زبانی) و تصویری (بافت شعر) است که شکل و سبک جدیدی به شعر خواهد داد، چه خواندنی باشد چه دیداری، معنا یا به‌طور کامل یا بخش وسیعی از آن باید رسانده شود. فرم این نوع شعر نباید دربرگیرنده‌ی یک تصویر خاص (انسان، حیوان، اشیا و…) بلکه بخشی از حروف و کلمات می‌باشد، در این نوع شعر حتی با دیده نشدن تصویر معنا باید رسانده شود.
۱٫ ایجاز:
در طراشعر افضل پور، ایجاز اولین رکن است که موجب فشردگی کلام می‌شود و رستاخیز واژه‌ها است که از قوانین خاصی تبعیت نمی‌کند و به شکل هنرمندانه‌ای به فرم شعر از نوع ارتباط تصویری و دیداری کمک می‌کند و از وادی تفصیل قدم در آستان اجمال می‌گذارد و ذهن مخاطب را به تکاپو، بازآفرینی تصویری می‌اندازد و آنچه شاعر به عمد مخفی کرده در ذهن مخاطب آشکار می‌شود که قرینه‌ی لفظی و معنوی را پررنگ می‌کند که این ویژگی اگر در شعر کم‌رنگ و یا حذف شود بلاتکلیفی عمیقی در برزخ ذهن ایجاد می‌کند و اثری جز سطحی بودن شعر یا در مرحله بالاتر، اثر، یک شعر تصویر ساده می‌شود.
۲٫ فرم
در فرم طراشعر افضل پور با تصویری کردن یک صامت به‌صورت فرم واژه‌ها به تجسم شعر کمک بسیار می‌کند که منظور از فرم بافت شعری است که ساختار شکل و صورت و محورهای شعر را دربرمی گیرد. افضل پور سعی دارد با جابجایی کلمات در محورهای شعر و ایجاد یک تصویر با استفاده از یک صامت، شکل دقیقی در محتوای شعر ایجاد کند که به‌صورت ظاهری به محتوای ایجادشده بسیار نزدیک است و محتوا را کامل دربرمی گیرد و برای مخاطب حکم سنگی را دارد که برکه‌ی آرامی را مواج می‌کند و در ذهن جایی می‌گیرد و معنی را قوی‌تر می‌کند.
به‌صورت خاص تصویر ایجادشده ادبیات پست‌مدرن را شامل می‌شود که خودش نوعی هنجارشکنی محسوب می‌شود که از قوانین فیزیکی حاکم بر شعر عدول می‌کند که این عدول از روح شاعر سرچشمه گرفته است
۶٫ بررسی مفهوم سه طراشعر
برای درک بهتر این سبک جدید، دو طراشعر از افضل پور و یک طراشعر از علیرضا نصیری خانقاه بررسی‌شده، ابتدا شعر “با امضاء قاضی ۳ شد ژ۳” در مرحله بعد “لام تا کام، زبان‌بسته‌اند، کرم‌های اقتصاد، بر قالب نامت، دلال”، “تا دال اوج بگیرد، بومرنگ فریاد، بازمی‌گرداند، آزادی را” و درنهایت ” قلبش را گرفتند، شر شد، شهر” پرداخته‌شده است به شعر اول سروده‌ی امین افضل پور که نمونه‌ای از طراشعر می‌باشد، می‌پردازیم.
در این شعر برای واژه‌ی “ژ۳” به‌جای “۳” از امضا به‌عنوان تصویر استفاده‌شده است. امضایی که در کنار حرف ژ در ذهن مخاطب ژ ۳ را می‌سازد، خود نیز مفهومی جدید دارد و نوعی ایجاز است. درواقع افضل پور از آوردن این تصویر در جهت خلق مفهومی خاص بوده، ازآنجاکه این امضا به‌عنوان امضای افرادی شناخته‌شده که از سواد کافی برخوردار نمی‌باشند این مفهوم را به مخاطب می‌رساند که ژ۳ سلاحی ست در دست انسان‌های ناآگاه می‌باشد و از این سلاح علیه آزادی و انسانیت در جهت خفقان و ایجاد ترس استفاده می‌کنند. در سطر اول نیز شاعر با آوردن واژه‌ی امضا که مضاف و قاضی مضاف‌الیه آن است تأکید می‌کند بر تصویر امضایی که در سطر سوم شعر آمده درواقع این تصویر امضا هم به قاضی هم به افرادی که با امضای همان قاضی اسلحه به دست گرفته‌اند، دلالت می‌کند. کل شعر بدون دیده شدن تصویر شعر دارای مفهوم و معنایی کامل می‌باشد که این موضوع حتماً باید در سبک طراشعر لحاظ شود، اما با دیدن تصویر شعر مفهومی خاص‌تر که در دل تصویر پنهان‌شده و ایجاز دارد به مخاطب می‌رسد. در سطر دوم شعر نیز برای زیباسازی تصویری از عدد ۳ به‌جای کلمه‌ی سه استفاده‌شده است.
در این شعر “لام” در “دلال” شکل قالب ماهیگیری به خودش گرفته که به‌عنوان تصویر “ماهیگیری” را دلالت می‌کند که با “کرم‌های اقتصاد” رابطه‌ی تصویری ایجاد کرده که مفهوم تازه‌ای از فرم است که ارتباط معنایی با تصویر دارد که خودش، تداعی‌کننده‌ی اثر ایجاز است. در خط اول “لام تا کام زبان‌بسته‌اند” لام دلالت بر قلاب در خط آخر دارد که یک نوع چرخش شعری را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند، “کام” در اینجا جناس تام است و در فرهنگ عامیانه به معنی پوک زدن یک‌بار دود قلیان و سیگار و چپق و مانند آن را به دهان و گلو درکشیدن است و در فرهنگ دهخدا به معنی مراد و مقصد است که در هر دو معنی قلاب آخر کلمه دلال را تداعی می‌کند، خط دوم “کرم‌های اقتصاد” نشان‌دهنده‌ی اعتراض شاعر به وضع اقتصادی جامعه‌ی خودش است و همین‌طور باز قالب آخر کلمه‌ی “دلال” را تداعی می‌کند که ماهیگیران برای ماهیگیری بر سر قلاب طعمه می‌زنند که تأکید مدام هر خط به کلمه‌ی قالب و سیر چرخشی شعر از انتها به ابتدا و باز انتها به ابتدا باعث می‌شود که کل شعر مفهوم تصویری کاملاً عمیقی از خود در ذهن مخاطب به‌جا بیاورد که این تصویر مفهوم کاملی از موضوع را در ذهن ثبت می‌کند که این از ویژگی‌های طراشعر افضل پور است که فقط با یک حرف صامت یا یک واژه می‌تواند تأکیدهای زیبایی را به شعر اضافه کند و شعر تصویری را ازلحاظ معنی با بالاترین سطح خود برساند.
در شعر ” قلبش را گرفتند، شر شد، شهر” به‌طور آشکار بین “شهر” و “شر” آرایه تکرار به‌کاررفته است، شر در فرهنگ دهخدا مقابلِ خیر و به معنی بدی، تباهی، فساد است که نشان‌دهنده فضای پر التهاب محیط زندگی شاعر است، قلبی که شاعر بعد از تلاش برای آزادی به شهر داده، نبض تپش‌هایی است که بعد از رهایی از قیدها، دچارش شده که حرف “هـ”همان قلب است که در خط اول شاعر به‌صورت ” قلبش را گرفتند” بازگو کرده است. درواقع شاعر تلاش کرده قلب را که اصالتاً یک بحث اخلاقی بیان کند که در زمره مسائل علم اخلاق به شمار می‌رود اما کلمه قلب در دو مفهوم مختلف فیزیکی و اخلاقی غوطه‌ور‌است. حالات انفعالی و به تعبیر دیگر احساسات باطنی مثل ترس را نشان می‌دهد که می‌خواهد با دادن قلب به شهر، ازهم‌گسیختگی اجتماعی جلوگیری کند، به عبارت بهتر شاعر با اهداء کلمه “قلب” به “شر”، “شهر” را به مکانی امن تبدیل کرده که دلالت تصویر و معنی دارد و کل مفهوم شعر را تصویری کرده، برای درک متن با تصویرسازی و تائید تصویرسازی بعد دیدن متن تأکید گسترده‌ای شده که این تأکید باعث شده شعر بدون دیده شدن تصویر نقش بندد و با دیدن تصویر معنی دوچندان می‌شود که خاصیت طراشعر است.
۷٫ جمع‌بندی
طراشعر افضل پور یک سبک جدیدی شعری است که ارتباط خاصی بین دیداری و شنیداری شعر ایجاد می‌کند به‌گونه‌ای که تصویر شعرها را در ذهن مخاطب پررنگ می‌کند، ایجاز و فرم شعر چه ازلحاظ محوری چه ازلحاظ ترکیبی و گرافیکی دست‌به‌دست هم می‌دهند تا مفهوم را متکامل‌تر کنند و شعر را به یک پارادایم غیرقابل‌تصور در ذهن تبدیل کنند درواقع افضل پور با سبک طراشعر مرزهای تصویری و شنیداری را جابجا کرده است.
منابع:
۱ – حسنلی، کاووس.(۱۳۸۳). گونه‌های نوآوری در شعر معاصر.تهران: ثالث.
۲- شمس لنگرودی.(۱۳۷۰). تاریخ تحلیلی شعر نو. تهران: نشر مرکز.
۳- رضی،احمد.(۲۰۰۹).شعرهای تصویری و دیداری در ادبیات معاصر ایران”، مجله الدراسات الادبیه، جامعه لبنان
۴- انوشه، حسن، فرهنگ‌نامه ادبی فارسی، برگ.
۵- موسوی، سید مهدی.(۱۳۹۴).تاروپود کارگاه شعر و شاعری. قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی نقش.
.Andréa Catrópa and Gilbertto Prado. 2018. Designed Words: Aesthetics of the Future in Brazilian Concrete Poetry. The International Journal of Visual Design, 12.4 [7].Bohn, Willard. 2001. Modern Visual Poetry. Newark, NJ: University of Delaware Press. [8].Hentea, Marius. 2014. TaTa Dada: The Real Life and Celestial Adventures of Tristan Tzara. Cambridge, MA: MIT Press
